Cornelis Pons is de adem benomen

IN MEMORIAM - Het bericht dat Cornelis Pons woensdag 3 april op de leeftijd van 73 is overleden, kwam niet helemaal als een verrassing. Hij had zoveel problemen met zijn longen dat hij al enkele jaren in een soort drempelloos aanleunappartement woonde. Uiteindelijk is hem de adem benomen. Dat was het einde van een in meer dan één opzicht adembenemend leven.<

De meeste mensen in Vlaardingen en Schiedam kennen Cornelis als singer-songwriter, al stond hij al zeker twee decennia op het podium voordat die gruwelijke term was ingeburgerd. Daarnaast schreef hij de nodige liedjes voor zijn vrienden Levi Weemoedt, Hans Dorrestijn en de Amazing Stroopwafels. Dat zegt al iets: in de teksten van Cornelis zit altijd iets van melancholie en het gevoel dat je nergens bij hoort omdat denken en gedrag van de goegemeente je vreemd is. De algemeen heersende lulligheid valt immers wel te verklaren maar niet te begrijpen. Daarover konden Cornelis, Hans Dorrestijn, Levi Weemoedt en van de Amazing Stroopwafels zeker Wim Kerkhof het eens zijn. Qua levenshouding en mentaliteit maakte ook Dick van der Lugt, journalist bij Het Vrije Volk, deel uit van dit gezelschap. In de jaren tachtig had hij Cornelis aangetrokken als medewerker voor Vlaardingen. Werkend voor Het Vrije Volk ontwikkelde Cornelis zijn denkbeelden over journalistiek. Hij ging achter de feiten aan en schreef die in beeldend proza op maar wel zo dat machthebbers er een wat ongemakkelijk gevoel aan over hielden. Toch lukte het ze nooit Cornelis in een bepaalde hoek te plaatsen. Hij vertegenwoordigde geen enkel belang. Hij was zichzelf.

Het duurde dan ook lang voor Cornelis een vaste baan en een gevestigde positie accepteerde. In 1990 – op zijn 43ste – werd hij docent aan de School voor de Journalistiek in Utrecht. Zo ging Cornelis zijn vriend Dick van der Lugt achterna, die daar al langer les gaf. Hij werd al gauw een legende. In een interview met zijn student Jelle Griffioen legde Cornelis uit wat goede journalistiek volgens hem inhield: ,,Er is, in filosofisch opzicht, geen verschil tussen een sterreclame of een betoog van een politicus'', aldus Cornelis Pons. ,,Ze willen ons verleiden of overhalen tot iets. Dat mag hoor! Laat ik duidelijk zijn, ik ben wel keihard voor het recht op vrije meningsuiting. Dus jij mag schrijven van mij wat je wilt, maar als je journalist pretendeert te zijn, dan wil ik dat je mij informeert. En dan kan ik daar zelf wel iets mee. En politieke vooringenomenheid leidt ook tot vooringenomen schrijven en vooringenomen selectief verontwaardigd zijn. Ik zit daar in ieder geval niet op te wachten.''

Je kon ruzie met Cornelis krijgen. Of liever gezegd: hij kon zijn vertrouwen in je verliezen. Dan werd je in zijn ogen een bedreiging voor zijn vrijheid en zijn overleven. Dan nam hij afstand. Een bedreiging voor zijn vrijheid of voor zijn overleven? Cornelis Pons is getekend door het concentratiekamp Buchenwald. Daar had zijn vader lang gevangen gezeten. 

Vader Pons maakte deel uit van de eerste Nederlandse verzetsgroep, De Geuzen, die actief was in Schiedam, Vlaardingen en Maassluis. Ze werd wegens amateurisme al gauw opgerold. De Duitsers plaatsten de belangrijkste figuren voor het vuurpeloton. De overigen voerden zij af naar Buchenwald. Voor zover deze Geuzen dat overleefden, keerden ze geestelijk zwaar beschadigd terug. Grof gezegd kwam het er op neer dat hun kampervaringen voortaan maatgevend waren voor de keuzes die ze in het leven maakten. Een paar jaar geleden nam ik Cornelis een publieksinterview af in de Schiedamse Korenbeurs over het leven met zo´n vader. Het werd een indrukwekkende avond. Na afloop ging het publiek stil naar huis. Cornelis´ vader, zo vertelde hij, werd ingedeeld bij de kampharmonie die elke dag – weer of geen weer – vrolijke marsen moest spelen. Een muzikale SS-er hield in de gaten of het spel wel zuiver was. Als in de winterkou je lippen vastvroren aan je trompet, was dat moeilijk te vermijden. En dan betekende dit bijvoorbeeld vijftig keer opdrukken voor iedereen. De muzikanten waren net als alle andere gevangenen zwaar ondervoed. Bij dat opdrukken vielen slachtoffers. Zo kon je met het spelen van één valse noot het leven van een kameraad op je geweten krijgen. Dat soort dingen vertelde Cornelis. En ook dat zijn vader hem verbood een gitaar aan te schaffen. Dat was geen serieus instrument. Een klarinet moest het zijn. Zo had Koch er tenslotte ook over gedacht. SS Standartenführer Karl Koch was de commandant van Buchenwald. Dit verhaal maakt duidelijk hoeveel conflicten Cornelis met zijn vader moest uitvechten om zichzelf te kunnen zijn en bijvoorbeeld toch een gitaar over de drempel te krijgen. Toch zat Cornelis aan zijn sterfbed. 'Ich bin nicht fähig' waren de laatste woorden van de oude Pons. Dat was kamptaal voor 'Ik ben te ziek om te werken'. Wie het woord krank gebruikte verdween naar de ziekenbarak waar geen mens levend uit kwam. 

Ik leerde Cornelis Pons pas kennen toen Dick van der Lugt mij in 1995 als scriptschrijver betrok bij een musical over vijftig jaar bevrijding die de roemruchte directeur van de Vlaardingse Stadsgehoorzaal Marten Putman wilde produceren. In deze voorstelling – De Geest van Vlaardingen – stond de manier centraal waarop een overlevende van Buchenwald zich na de bevrijding door het leven sloeg. Cornelis zorgde voor liedjes en muziek. Hij was ook een belangrijk ervaringsdeskundige. Een aantal overlevenden van Buchenwald kwam naar de voorstelling. Karakteristiek voor hun houding was de opmerking van één hunner. ,,Nou, als het allemaal zo erg was geweest, dan hadden wij ons wel van kant gemaakt.'' In het kamp werd je hard, hoekig en wantrouwig. Je leerde onverschillig te zijn of in ieder geval onverschilligheid te veinzen. Het was voor overlevenden altijd erop of eronder. Dat kreeg Cornelis van huis uit mee. De mensen hebben niet vanzelfsprekend het beste met je voor. Zorg dat je de feiten kent, kijk achter de mooie woorden en de versluiering.  

Wie weet hangt dat samen met Cornelis' fascinatie voor de heftige lijdensprocessies met dito muziek die in Andalusië vóór Pasen worden gehouden. Het komt dan tot een soort massale ontladingen van emotie, verdriet en beklemming waar Cornelis wel naar verlangde maar die hij zelf nooit wist te bereiken. Daarvoor zaten zijn persoonlijk leven en de sfeer van het oud-Vlaardings calvinisme hem teveel in de weg. En de half afgewezen, half geleerde lessen van zijn getraumatiseerde vader.

In zijn laatste jaren voelde Cornelis zich bedreigd door maatschappelijke ontwikkelingen. Die stemden hem bitter. Hij gaf daaraan bijna dagelijks uiting in onbehouwen tweets waarin woke, links en moslims het moesten ontgelden. Cornelis was tot de overtuiging gekomen dat die de mensen dwangmatig denken op wilden leggen.

Op 1 april verscheen zijn laatste – karakteristieke – tweet, daarna ging het mis en werd hem tenslotte de adem benomen. Cornelis is wel de liefde gegund, maar niet de liefde voor het leven. Hij laat een dochter na. 

Bekijk en beluister Vlaardingen voor beginners door Anton Swaneveld gezongen op tekst van Cornelis Pons en Kolpabad.

Zie ook het in memoriam dat Kor Kegel eerder over hem schreef.