Gerechtigheid voor de overlevenden van seksueel oorlogsgeweld?

Op 4 februari veroordeelde het Internationaal Strafhof in Den Haag Dominic Ongwen wegens oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. In feite gaat het om een indrukwekkende lijst van niet minder dan 61 misdrijven, waaronder moord, verkrachting, seksuele slavernij, gedwongen huwelijk en foltering. 

Een bijzonder proces in meer dan één opzicht

Opmerkelijk is dat Ongwen zelf gerekruteerd werd op 14-jarige leeftijd als Oegandese kindsoldaat. Hij klom snel op tot commandant in het Verzetsleger van de Heer (Lord's Resistance Army, afgekort tot LRA), een rebellenbeweging onder leiding van oprichter Joseph Kony, die trouwens zelf nog steeds voortvluchtig is. Als tweede man van Kony is Ongwen medeverantwoordelijk voor de dood van tienduizenden burgers en de ontvoering van 60.000 kinderen om te dienen als kindsoldaat of seksslavin. 

Het was voor het eerst dat gedwongen huwelijk in conflictgebieden voor een internationale rechtbank werd vervolgd. Tot nog toe gebeurde het slechts zelden dat dit soort misdrijven op internationaal niveau veroordeeld werd. De uitspraak in Den Haag werd live gevolgd in het Oegandese district Gulu, waar men zwaar te lijden heeft gehad onder de wandaden van de LRA, maar de interesse in het thema is wereldwijd. 

Aandacht voor gendergerelateerde oorlogsmisdrijven

Betekent dit proces, dat bijna 5 jaar duurde, een kentering in de strijd die reeds decennia woedt om gerechtigheid te bereiken voor de slachtoffers van seksueel oorlogsgeweld? Rechter Bertram Schmitt bevestigde dat vrouwen en meisjes als gevolg van deze misdaden 'nauwelijks voorstelbare ondraaglijke pijn' ervoeren. 

Aanklager Fatou Bensouda sprak over vrouwen die werden behandeld als oorlogsbuit, zonder enige inspraak. Dat deze uitspraak van haar stamt, is betekenisvol; niet alleen bekleedt ze volgens het Franse tijdschrift 'Jeune Afrique' een hoge positie in de lijst van meest invloedrijke Afrikanen maar ze stond in 2015 ook in de 'BBC 100 Women' lijst. 

De objectivering van vrouwen kwam geregeld aan bod in de samenvatting van het vonnis, maar voor de volledigheid moet vermeld worden dat het proces ook de aandacht vestigde op seksueel geweld tegen mannen en jongens. Dit is een nog relatief nieuw gegeven, maar het wint sinds kort aan belang in het internationaal strafrecht. Het verzoek werd afgewezen om vertegenwoordigers van deze slachtoffers te laten getuigen, maar niemand ontkende dat het hier om een reëel probleem gaat dat eveneens aangepakt dient te worden. 

Tweede ICC-veroordeling

Melinda Reed, uitvoerend directeur van Women's Initiatives for Gender Justice was van mening dat de beslissing om Dominic Ongwen verantwoordelijk te houden voor zijn daden deel uitmaakt van een positieve vooruitgang in de totstandkoming van een sterk corpus van wetgeving en jurisprudentie over seksueel geweld op internationaal niveau. 

De veroordeling van Dominic Ongwen is de tweede veroordeling door het Internationaal Strafhof voor gender-gerelateerde oorlogsmisdaden. Het eerste proces liep in 2019 tegen de Rwandees Bosco Ntaganda, bijgenaamd 'de terminator'. Zijn vonnis, 30 jaar cel, was op dat moment de zwaarste straf die het Internationaal Strafhof ooit had uitgesproken. 

Erkenning afdwingen

Over de hele wereld hebben veel overlevenden en hun kinderen te lijden onder hetzelfde stigma en gebrek aan erkenning als de slachtoffers van de LRA. Schrijnend is het geval van de Vietnamese vrouwen die tijdens de Vietnamoorlog werden aangerand en verkracht door Zuid-Koreaanse soldaten, misdaden die Zuid-Korea blijft ontkennen. Sommige van de vrouwen waren toen pas 12 of 13 jaar oud. 

Het aantal vrouwen dat nu nog in leven is, wordt geschat op 800. Hun kinderen staan bekend als de 'Lai Dai Han' — hun precieze aantal is niet bekend maar zou de 30.000 kunnen belopen. Vietnam, hun moederland, heeft hen verstoten, en Zuid-Korea heeft geen hulp aangeboden. Velen van hen en hun gezinnen leven in grote armoede en lijden onder onverbiddelijke discriminatie. Velen van hen kunnen niet lezen of schrijven, omdat hen de toegang geweigerd wordt tot sociale voorzieningen, zoals gezondheidszorg en onderwijs. 

Maar Zuid-Korea is geen alleenstaand geval; de lijst van landen waar men moet terugblikken op gender-gerelateerd oorlogsgeweld is lang. Het aantal conflicten in de 20e eeuw is daar niet vreemd aan; vooral omdat de oorlogen van 1914-1918 en 1940-1944 bijna de hele wereld verwikkelden in vreselijke conflicten. De meeste landen, zoals Zuid-Korea, negeren achteraf de feiten of spreken in het beste geval hun schaamte uit. 

Een sterk signaal

Men zou denken dat de mensheid snel leert uit zijn vroegere fouten, maar ook vandaag vinden er nog afschuwelijke misdaden plaats over de hele wereld. In november 2020 slaagde het Tigray People's Liberation Front in Oost-Afrika erin om zowel Ethiopië als Eritrea tegen zich in het harnas te jagen. Op 26 februari vond een bloedbad plaats in het dorp Dengolat, ten noorden van de hoofdstad Mekele. 

Volgens VN-mensenrechtenchef Michelle Bachelet waren meerdere partijen in het conflict mogelijke daders van seksueel geweld en moorden. Ze verzoekt dan ook dringend om een objectief en onafhankelijk onderzoek in te stellen. Jammer genoeg is de situatie in het oorlogsgebied weinig doorzichtig en houdt de Ethiopische regering het land zo goed als hermetisch afgesloten. Onafhankelijke waarnemers en hulpverleners staan machteloos. 

Alle ogen zijn gericht op de VN-veiligheidsraad ook al moet men hier - ironisch genoeg - opboksen tegen de tegenwerking van twee van hun eigen vaste leden. Verder moeten we onze hoop vestigen op het klare en duidelijke signaal van het Internationaal Strafhof in Den Haag dat degenen die verantwoordelijk zijn voor gender-gerelateerde oorlogsmisdaden, consequenties zullen moeten dragen. Anderen moeten dat signaal oppikken en versterken. Dominic Ongwen en Bosco Ntaganda zijn de eersten, zij mogen niet de enigen zijn, en hun veroordeling moet het inzicht verstrekken dat er niet alleen een einde moet komen aan alle vormen van gewapend conflict maar ook aan alle uitingen van seksueel geweld.